O POLÍGRAFO

Co obxectivo de desenmascarar aos mentirosos, a ciencia puxo en marcha fai case xa un século o uso de polígrafos, uns instrumentos que, mediante a medición do corpo humano, permiten recoñecer as evidencias no corpo que poñen ao descuberto a falsedad.

«Sabemos que a mentira deixa pegada física», afirma Rafael Jódar Anchía, profesor da Universidade Pontificia de Comillas. E esa marca é o que mide o polígrafo. Aínda que matiza: «Temos que saber que a persoa está mentindo para que apareza a pegada».

Agora ben, pódense conter as emocións para evitar ser descuberto? 
Ninguén pode evitar o mecanismo corporal que se desata cando alguén mente. Pero si que pode ocultalo coñecendo o modo de funcionamento deste aparello.
Cando alguén se somete á proba do polígrafo, está medindo os pálpitos do seu corazón, o ritmo da súa respiración e, sobre todo, a conductividad da súa pel ou -o que é o mesmo- a cantidade de suor que emite o seu corpo logo dunha pregunta. Un ordenador monitoriza todos os datos en pantalla e permite detectar os patróns que diferencian a verdade da mentira.

Mediante unha serie de preguntas «de control» (vives en Madrid?, tes coche?, chámasche María?), o experto recoñece a pegada en pantalla que deixa a contestación verdadeira ás preguntas, para logo comparalas no ordenador coas respostas ás preguntas comprometidas. Deste xeito pescuda si está ou non mentindo.

VARÍA O SENTIDO DE XIRO DA AUGA SEGÚN O HEMISFERIO?

Non. Malia este decepcionante comezo, a pregunta é interesante e pon de manifesto que o desagüe dun lavabo é, desde o punto de vista da física, complexo. Interveñen diferentes factores, e o balance entre eles determina o resultado final. Non resulta difícil imaxinarse algúns: forma da pila e rigurosidade da súa superficie, presión da auga na billa e a situación desta, a forma do orificio do desagüe, o estado de repouso do auga antes de abrir o tapón…

Falar do sentido do xiro do auga equivale en términos máis científicos a preguntarse pola súa traxectoria. É un problema de dinámica. E esta ensina que para describir un movemento referido a un sistema en rotación hai que engadir a forza centrífuga e a chamada forza de Coriolis. Como a Terra vira, isto débese aplicar en principio ao movemento de calquera obxecto sobre ela.
Outra cuestión é si a magnitude desas forzas é suficiente para producir efectos observables. Limitándonos á forza de Coriolis debemos mencionar dúas peculiaridades: actúa en sentidos contrarios en ambos hemisferios, e a súa intensidade depende da latitude sendo proporcional á velocidade de rotación da terra sobre o seu eixe e a velocidade do obxecto que se move.

No caso que nos ocupa, a Terra vira moi lentamente (unha vez cada 24 horas aproximadamente), e o resto de parámetros fan que a forza da Coriolis en lavabos convencionais sexa absolutamente imperceptible fronte a outros factores que interveñen. Isto xustifica o comentario negativo inicial. 

QUE OCORRE CANDO ESPERTAS A UN SONÁMBULO?

As lendas urbanas afirman que espertar a un sonámbulo é o peor, falan de enviar á persoa a un estado de shock ou darlles un ataque ao corazón. 

O espertar a un sonámbulo nunca demostrou causar algún dano, pero hai unha chea de potencial para que a persoa que o realiza salga lastimado. O sonambulismo adoita ocorrer durante a etapa 3 do sono REM. Tamén coñecida como sono de ondas lentas, e esta etapa do sono é moi profundo. Para empezar, espertar directamente da etapa 3 é difícil, pódese facer, pero facelo pode deixar a unha persoa nun estado de deterioro cognitivo (os científicos do sono chamano inercia do sono) durante uns 30 minutos.

En lugar de tratar de espertar a un sonámbulo, investigadores do Centro de Trastornos do Sono, en Nova York recomendan conducir suavemente polo brazo para guiar ao sonámbulo á cama.

Os expertos do sono advirten que levar forzosamente a unha persoa dun sono profundo neste estado deteriorado pode causar que esperte sorprendido, confundido ou axitado. Non os poderían recoñecer inmediatamente, poden chegar a empurrar, golpear, ou pola contra arremeter contra ti.

O CEREBRO HUMANO

Un dos meus mitos favoritos  é o de que só usamos o 10% do cerebro. É unha idea atractiva pois suxire que poderíamos ser moito máis intelixentes, exitosos ou creativos si lográsemos aproveitar ese 90% que desperdiciamos. Desafortunadamente, non é certo.

En primeiro lugar, é importante facer unha pregunta: 10% de que?
Si se refíre ao 10% das rexións do cerebro, é unha afirmación fácil de refutar.
Usando unha técnica chamada imaxe por resonancia magnética funcional, os neurocientíficos poden poñer a alguén nun escáner e ver que partes do cerebro actívanse cando fan ou pensan en algo.
Unha simple acción, como pechar e abrir o puño da man ou dicir unas poucas palabras require da actividade de moito máis dunha décima parte do cerebro. Ata cando se supón que non se está facendo nada, o cerebro está facendo moito, xa sexa controlando funcións como respirar e o palpitar do corazón, ou recordando cousas por facer. 

Hai dous fenómenos que quizais expliquen o malentendido.
Nove de cada dez células no cerebro son o que se denomina neuroglias ou células gliales, que son células de apoio e provén asistencia física e nutricional ao outro 10% das células, as neuronas, que se encargan de "pensar".
Así que quizais a xente oíu que só o 10% das células ocúpase do trajín duro e asumiu que se podían aproveitar as neuroglias tamén. Só que esas células son totalmente distintas e non se poderían de súpeto transformar en neuronas para darnos máis potencia mental. % pensa, o 90% axuda a pensar.
Hai, no entanto, un grupo de pacientes cuxos escáneres revelan algo extraordinario.

En 1980, un pediatra británico chamado John Lorber mencionou na revista Science a uns pacientes con hidrocefalia que tiñan moi pouco tecido cerebral e con todo podían funcionar. O caso, con todo, non demostra que o resto de nós podemos usar  os nosos cerebros máis do que o facemos, senón que esas persoas adaptáronse a circunstancias extraordinarias.
É certo, claro, que si nolo propoñemos podemos aprender novas cousas e cada vez hai máis evidencia no área de plasticidad neuronal, que mostra que iso cambia o noso cerebro. Pero non é que esteamos explotando un área nova do cerebro. Creamos novas conexións entre as células nerviosas ou perdemos vellas conexións cando xa non as necesitamos.

Quizais a cifra do 10% é moi atractiva porque é tan baixa que ofrece un potencial enorme para mellorar e todos queremos ser mellores. E podemos selo, si tratamos.
Pero non vai ser porque atopemos unha porción do noso cerebro en desuso.

A VISIÓN DOS MORCEGOS

Un dos sistemas de voo máis sorprendentes da natureza é o dos morcegos. Criaturas nocturnas que voan de forma nerviosa en completa escuridade sen impactar xamais contra ningún obstáculo, cazando entre as sombras grazas a un sistema de ultrasonidos que eles mesmos emiten e que, ao percibir o eco das ondas sonoras contra os elementos na súa contorna, 'visualizan' un mapa do que teñen ao redor en tempo real. Son criaturas fascinantes capaces de 'modelar' de forma instantánea o mapa da súa contorna.

Pero non, non son cegos. Os morcegos ven, aínda que sexa un pouco peor que os humanos. Con todo os seus ollos esconden algúns segredos que fan que, ao contrario do que se adoita crer, a súa visión non sexa nin moito menos deficiente: son os únicos mamíferos voadores, pero tamén os primeiros mamíferos coñecidos capaces de 'ver' a luz polarizada do sol e usala para orientarse.

En realidade os morcegos usan catro variables para voar: os seus ollos (porque ven), o seu sonar de ultrasonidos para contornas familiares coñecidos e un compás especiais para longas distancias. Porque unha cousa é moverse sen luz entre obstáculos, pero outra orientarse nunha viaxe Como o fan?

Para descubrilo Richard Holland e o seu equipo da Universidade irlandesa de Queen's dedicáronse a facer a puñeta a un grupo de morcegos e a outro de pombas -científicamente falando- e publicaron os seus achados en Nature communications. Destas aves sábese que se orientan pola súa capacidade sensorial magnética. Dito doutra forma, teñen unha especie de 'compás' interno que lles fai saber, a través do magnetismo da Terra, onde está o norte.
Para comprobar si os morcegos funcionaban igual meteron a ambos grupos en caixas e alteraron a polaridade magnética con imáns, e comprobaron que efectivamente os morcegos se desorientaron ao principio... pero só si a proba se facía de noite. Si o experimento o facían antes da posta de sol os animais acababan reorientando o seu voo.
Así que algo tiña que dicir o Sol aí, non era só unha cuestión de magnetismo.
Repetiron a proba con espellos, facéndolles crer que o sol se poñía por un punto diferente... pero ignoraron totalmente o estímulo e saíron voando na dirección correcta. Así que non era unha cuestión de posición do sol. Entón como axustan o seu compás á noitiña?
Tras unha terceira proba comprobaron que o sistema é similar ao das aves: utilizan a variación na polarización da luz do sol durante o ocaso, algo que os nosos ollos humanos son incapaces de percibir. Trátase da diferenza de ángulo no movemento das ondas de luz en relación á que viaxan, segundo explica o propio Holland nun artigo en The Conversation.

Así que os morcegos usan os seus ollos para ver, un sonar para modelar a súa contorna, o magnetismo terrestre para trazar un mapa e as ondas de luz solar como compás. Non son vampiros, pero teñen poderes case tan fascinantes.